Öz-düzenleme nedir? Bireyin çevreden gelen uyaranlara en uygun şekilde uyum sağlamasını sağlayan birçok beceriden oluşan karmaşık bir süreçtir. Öz düzenleme en genel tanımıyla duygularımızı, düşüncelerimizi ve davranışlarımızı kontrol edebilmek ile ilgilidir. Aslında, her yaştan insanın günlük yaşamda sakin bir şekilde çalışması gereken bir beceridir ancak ne kadar erken başlanırsa o kadar iyidir. Okul öncesi çocuklar için, kendilerini sakinleştirmeyi, dinlemeyi ve sabırlı olmayı öğrenmek anlamına gelir. Yakın zamanda yapılan bir Michigan Üniversitesi çalışmasında tanımlanan öz düzenleme, kişinin arzulanan bir sonucu elde etmek için düşüncelerini, duygularını ve eylemlerini kontrol etme yeteneği anlamına gelmektedir.
Çocuğun bir oyuncağın paylaşması, öğretmenin talimatlarını takip etmesi veya işler onun istediği gibi gitmediğinde aşırı tepki göstermemesidir. Daha uzun vadede, zor problemleri çözmek, harcamak yerine tasarruf etmek, sağlıklı beslenmeyi tercih etmek en çok kullanılan becerilerdir. Öz düzenlemenin öğrenme üzerindeki etkisine bakarsak; çocukların bilgisayar oyunu oynamak yerine bir sınava çalışmaları, matematik sınavındaki hatalarını fark etmek ve neyi yanlış anladıklarını anlamak için iyi bir yoldur. Öz düzenleme bilişsel, duygusal, motivasyonel, biyolojik ve davranışsal düzeylerde uygulandığı için çocuklar için karmaşık gelebilmektedir.Öz düzenleme neden önemlidir?
Uzun vadede öz-düzenlenmenin etkileri: Birden fazla çalışma, kendini düzenleme becerisine sahip çocukların daha yüksek SAT puanları ( Scholastic Aptitude Test) aldıkları ve daha yüksek akademik başarıları, daha yüksek benlik saygısı, daha yüksek maddi gelir, daha iyi fiziksel sağlık ve daha az obeziteyle ilişkili ergen ve yetişkinler olduklarını göstermiştir. Dahası, kendini düzenleme becerisine sahip kişilerin daha iyi kararlar aldıkları, daha iyi uyudukları, stresi daha iyi ele aldıkları ve daha iyi ilişkilere sahip oldukları (daha düşük boşanma oranları ve daha yüksek evlilik memnuniyeti oranları) olduğu gözlemlenmiştir. Kısa vadede öz-düzenlemenin etkileri: Birincisi, çocuklar olarak öz-düzenlemeyi öğrenen insanlar öz-düzenlemeye sahip yetişkinler olarak büyürler. İkincisi, öz düzenleme becerileri olan çocuklar öfkeli veya sinirli olduklarında kendilerini sakinleştirebilirler, başlarına gelen çoğu şeyi çözümleyebilirler, kendilerini koruyabilirler, yeni durumlara uyum sağlayacak kadar esnektirler, davranışlarını yönetebilirler. Öz-denetim, 5 yaşındaki çocuğunuzun sıra beklemek, okumayı öğrenmek ve matematik becerilerini öğrenmek gibi sosyal ve akademik zorlukları aşmasına yardımcı olacaktır. Çocuğun hayattaki başarısında önemli bir faktör olduğundan, ebeveynler çocuklarına öz-düzenleme becerilerini çeşitli şekillerde öğretebilir. Öz düzenleme “kendine yönelik konuşma”, “diğerlerini düzenleme” ve “kuralları içselleştirme” süreçlerini takip ederek ortaya çıkmaktadır. Kendine yönelik konuşma, diğer kişilere değil çocuğun kendisine yönelttiği öz düzenleyici yorumları içerir. Örneğin bloklarla oynarken, “şunu buraya koyacağım, onu da arkasına, işte şimdi oldu” vb. gibi çok adımlı işlerin sırasını yüksek sesle açıklayarak yaparlar. Çocuklar bu şekilde yetişkinlerin davranışlarını düzenlemek için yaptıkları yönlendirmeleri benimseyerek kendi davranışlarını ayarlamaya çalışmaktadırlar. Kendini çevresindekilerle ilişkilendiren çocuk daha sonra başkalarının davranışlarını düzenlemeye çalışır. Özellikle 3-4 yaşlarında kuralları çok bağlı olabilirler, kuralların bozulmasını kabul etmeyebilirler ve sık sık kuralları takip etmeyen kişileri şikâyet edebilirler. Zamanla karşılaşılan durumlar, çeşitlenen problemler ve edinilen deneyimler kuralların içselleştirilmesini sağlar. 3 – 5 yaş
Döneminde Öz-düzenleme Okul öncesi dönem ile birlikte sosyal ilişkiler, kurallar öncelik kazanır. Dikkat süresi artan çocuk için öğrenmek kendi başına motive edici bir süreçtir. Bu dönemde deve-cüce gibi harekete dayalı oyunların yanı sıra hafıza kartları gibi sessiz oyunlarda ilgi çekicidir. Diğer yandan birlikte yemek pişirmek gibi günlük hayata dair etkinlikler öğretici deneyimler sağlar. Gelişen yaratıcılıkları sayesinde hayale dayalı oyunlar bu yaş çocukları için ilgi çekicidir. Bu sayede pek çok duyguyu ve olayı canlandırma fırsatı yakalarlar.Çocuğunuza Öz-Düzenlemeyi Öğretmek İçin Öneriler… Rol model olun. Çok sayıda çalışma, hem annelerin hem de babaların çocuklarına sağlıklı beslenme alışkanlıkları, egzersiz rutinlerini takip etme, duygusal kontrol gösterme ve geleceğe yönelik düşünmeyi içeren öz düzenleme becerilerini öğretmede etkili rol modelleri olduğunu göstermektedir. Kendi davranışınızı düşünün. Beyninizde, bedeninizde, duygusal tepkilerinizde ve davranışlarınızda nasılsınız? Disiplinsiz olduğunuz koşullar var mı? Çocuklarınıza “stres ve sıkıntı zamanlarında” dikkatlerini dağıtmayı öğretebilirsiniz. Öz düzenlemede kilit strateji, rahat ve duygusal olarak olumlu olan başka bir şeye odaklanarak kişinin dikkatini stresli ve olumsuz bir durumdan uzaklaştırma yeteneğidir. Birden fazla çalışma, öfke veya sabırsızlık duygularını hafifletmede “dikkati dağıtmanın” başarısını doğrulamaktadır. Ebeveynler çocuklarına bu becerileri, stres veya sıkıntı zamanlarındayken rahatlatıcı düşünceler konusunda yönlendirerek öğretebilir. Görece büyük hedefleri teşvik edebilirsiniz. Hedefleri olan çocuklar kendi kendini düzenler ve daha doğru seçimler yaparlar. 5 yaşında bir çocuk şöyle hedeflere odaklanabilir: “Anaokulunda arkadaş edinmek istiyorum. Adımı okumayı ve yazmayı öğreneceğim. Başkalarıyla güzelce eşyalarımı paylaşacağım. Öğretmenimi dinleyeceğim. Gerçekten hızlı koşmayı öğreneceğim. ” Ebeveynler okul öncesindeki çocuklarıyla gelişim düzeylerine uygun hedefleri hakkında konuşarak yardımcı olabilir. Nefes meditasyonunu öğretebilirsiniz. ‘’10 kere derin nefes al. Bunu atlatabilirsin.” Okul öncesi dönemdeki çocuğunuza, yavaş şekilde inhalasyon (nefes alma) yapmasını söyleyerek bir öfke nöbetini yatıştırabilirsiniz. Nörolojik olarak, derin nefes alma, stresin ve paniğin bulunduğu beynin bir bölgesi olan lokus coeruleus’a huzur verir. Öz-düzenleme ile ilgili kitaplar okuyabilirsiniz. Kitaplar okul öncesi dönemdeki çocukları etkiler ve beyinleri üzerinde büyük bir etki yaratır. Konu hakkında çocuğunuza hikayeler okumak, çocuğunuzu hikaye kahramanlarını taklit etmeye teşvik edecektir.
İşte birkaç kitap tavsiyesi:Duygular Mutfağı–Marc Nemiroff, Jane Annunziata Kaybedince Kızan Selin–Dr. Frank J. Sileo Duygularıyla Arkadaş Olan Çocuk–Dr. Lauren Rubenstein Ada’nın Planı–Jeanne Kraus Sessizlik–LemniscatesGizem
Özge BAYSAN Ataköy Vatan Anaokulu Okul Psikoloğu